Przepisy Kodeksu pracy przewidują kilka systemów czy organizacji czasu pracy, które mogą stosować pracodawcy w procesie pracy. Każdy z nich cechuje się pewnymi odrębnościami, jeżeli chodzi o czas pracy, długość odpoczynków i zasady ich udzielania. Nieprzestrzeganie przepisów w zakresie czasu pracy, a także niezapewnienie pracownikom odpoczynków stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika.
Organizacja podstawowa
W tzw. podstawowej organizacji czasu pracy, czas pracy pracowników nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 129 § 1 K.p.). Ponadto tygodniowy czas pracy w organizacji podstawowej łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 131 § 1 K.p.). Przy czym pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy nie dotyczy ograniczenie dotyczące maksymalnego tygodniowego czasu pracy.
W każdej dobie pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikowi prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku (art. 132 § 1 K.p.). Przepis gwarantujący taki odpoczynek dobowy nie dotyczy:
- pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
- pracowników biorących udział w akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
Wymienionym dwóm grupom pracowników przysługuje, w okresie rozliczeniowym, równoważny okres odpoczynku (art. 132 § 3 K.p.). Przepisy nie określają jednak, w jaki sposób należy udzielać tego odpoczynku. W kwestii tej wypowiedział się resort pracy, a także Państwowa Inspekcja Pracy, zajmując jednak odmienne stanowiska (patrz ramka).
Pracownik ma też prawo do odpoczynku tygodniowego. Na mocy art. 133 § 1 K.p. pracownikowi w każdym tygodniu przysługuje prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Odpoczynek tygodniowy powinien przypadać w niedzielę. Jednak w przypadkach wykonywania pracy dozwolonej w niedzielę może on przypadać w innym dniu. Przy czym nieprzerwany odpoczynek tygodniowy pracowników zarządzających, biorących udział w akcji ratowniczej, a także pracujących na zmiany w przypadku przejścia na inną zmianę zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, może obejmować mniejszą liczbę godzin, ale nie może być krótszy niż 24 godziny.
System równoważny
Równoważny system czasu pracy w wersji podstawowej pozwala na planowanie pracy w przedłużonym do 12 godzin wymiarze dobowym (art. 135 § 1 K.p.). Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest wówczas równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy. W tej wersji systemu równoważnego należy pracownikowi zapewnić 11-godzinny nieprzerwany odpoczynek dobowy, a także 35-godzinny odpoczynek tygodniowy, tak jak w przypadku organizacji podstawowej.
System równoważny przy dozorze urządzeń
Przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy można stosować system równoważny, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy maksymalnie do 16 godzin. W tej organizacji pracownikowi przysługuje, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek w wymiarze odpowiadającym co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku tygodniowego (art. 136 § 2 K.p.).
System równoważny przy pilnowaniu mienia
System równoważny może też być zastosowany do pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych. Możliwe jest wówczas przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin. W takim systemie pracy pracownikowi przysługuje, tak jak przy dozorze urządzeń, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek w wymiarze odpowiadającym co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku tygodniowego (przykład 1).
Ruch ciągły
System czasu pracy w tzw. ruchu ciągłym można zastosować tylko przy tych rodzajach prac, które ze względu na technologię produkcji bądź konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności nie mogą być wstrzymane (art. 138 § 1 i 2 K.p.).
Wprowadzenie pracy w ruchu ciągłym daje możliwość przedłużenia czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni. Ponadto ustawodawca dopuścił wydłużenie jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin. Za każdą godzinę przepracowaną powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy, pracownikowi przysługuje dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia.
Liczba godzin odpowiadająca przedłużonemu tygodniowemu wymiarowi czasu pracy nie może przekraczać 4 godzin na każdy tydzień, w którym to przedłużenie następuje. Stosując 4-tygodniowy okres rozliczeniowy w ruchu ciągłym, 12-godzinny dzień pracy może być zaplanowany jednego dnia, maksymalnie w trzech tygodniach tego okresu.
Przy pracy w ruchu ciągłym należy zapewnić pracownikowi 11-godzinny odpoczynek dobowy, a także 35-godzinny nieprzerwany odpoczynek tygodniowy obejmujący co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
Przerywany czas pracy
Na mocy art. 139 § 1 K.p. może być stosowany system przerywanego czasu pracy według z góry ustalonego rozkładu, przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby trwającą nie dłużej niż 5 godzin, pod warunkiem że jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednakże za czas jej trwania pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju. Systemu przerywanego czasu pracy nie stosuje się do pracownika zatrudnionego w systemie równoważnym, ruchu ciągłym, skróconego tygodnia i pracy weekendowej.
W systemie tym należy pracownikowi zapewnić 11-godzinny nieprzerwany odpoczynek dobowy, a także 35-godzinny nieprzerwany odpoczynek tygodniowy obejmujący co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
Inne systemy czasu pracy
W zadaniowym systemie czasu pracy, czas pracy planuje się w oparciu o podstawowe normy czasu pracy, czyli 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy.
Z kolei w systemie skróconego tygodnia dopuszczalne jest wykonywanie przez pracownika pracy przez mniej niż 5 dni w tygodniu, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy maksymalnie do 12 godzin.
Także w systemie weekendowym dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin, ale praca jest w nim świadczona w piątki, soboty, niedziele i święta.
We wszystkich tych systemach przysługuje pracownikowi prawo do 11-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku dobowego, a także 35-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
Takie same odpoczynki należy zapewnić pracownikom świadczącym pracę w ruchomym czasie pracy (art. 1401 § 3 K.p.) – przykład 2.
Także przy pełnieniu dyżuru, który polega na pozostawaniu pracownika poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, nie może zostać naruszone prawo pracownika do odpoczynku dobowego i tygodniowego (art. 1515 § 2 K.p.). Jednakże zasada nienaruszania odpoczynku dobowego i tygodniowego podczas pełnienia dyżuru nie dotyczy pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy (art. 1515 § 4 K.p.).
Z kolei w indywidualnym rozkładzie czasu pracy stosuje się czas pracy i odpoczynki w ramach systemu czasu pracy, w którym pracownik świadczy pracę (art. 142 K.p.).
Odpoczynki pracownicze w czasie epidemii
Szczególne rozwiązania w zakresie odpoczynków pracowniczych wprowadził ustawodawca na czas trwania epidemii. Zostały one uregulowane w art. 15zf ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1842 ze zm.), zwanej specustawą w sprawie COVID-19. Powołany przepis przewiduje, że u pracodawcy, u którego wystąpił spadek obrotów gospodarczych w następstwie wystąpienia COVID-19 i który nie zalega w regulowaniu zobowiązań podatkowych, składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Pracy lub Fundusz Solidarnościowy do końca III kwartału 2019 r. – dopuszczalne jest ograniczenie nieprzerwanego odpoczynku dobowego do nie mniej niż 8 godzin, i nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego do nie mniej niż 32 godzin, obejmującego co najmniej 8 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
W przypadku skrócenia odpoczynku dobowego pracownikowi przysługuje równoważny okres odpoczynku, odpowiadający różnicy między 11 godzinami a liczbą godzin krótszego wykorzystanego przez pracownika okresu odpoczynku. Równoważny odpoczynek powinien być udzielony w okresie nie dłuższym niż 8 tygodni.
Ponadto w okresie ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii pracodawca prowadzący jednostkę organizacyjną pomocy społecznej świadczącą usługi całodobowo, o której mowa w ustawie o pomocy społecznej, w celu zapewnienia bezpieczeństwa osobom korzystającym z usług tych jednostek, ciągłości opieki i funkcjonowania, może po uzyskaniu uprzedniej zgody pracowników, na czas określony m.in. zawiesić stosowanie art. 133 K.p. (dotyczącego odpoczynku tygodniowego). Jednocześnie pracownicy muszą mieć zachowane w każdej dobie nieprzerwane odpoczynki dobowe.
Przykład 1
Pracownik wykonuje pracę w systemie równoważnym przy ochronie mienia w przedłużonym do 24 godzin wymiarze dobowym. Jego rozkład przewiduje pracę w różnych wymiarach dobowych: po 10, 12, a czasami nawet po 24 godziny.
Bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje odpoczynek odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin (odpoczynek równoważny). Po 10-godzinnej pracy musi on wynieść 10 godzin, po 12-godzinnej pracy co najmniej 12 godzin, a po 24-godzinnej co najmniej 24 godziny. Niezależnie od tych odpoczynków w każdym tygodniu pracownikowi przysługuje nieprzerwany odpoczynek tygodniowy trwający 35 godzin.
Przykład 2
Pracownik jest zatrudniony w ruchomej organizacji i ma ustalane różne godziny rozpoczynania pracy. W jednym dniu zgodnie z rozkładem ma wykonywać pracę od godziny 1400 do 2200, a w następnym dniu od 600 do 1400.
Godzina rozpoczęcia pracy w drugim dniu jest ustalona nieprawidłowo, gdyż pracownik będzie miał tylko 8 godzin odpoczynku dobowego, co narusza przepisy o czasie pracy. Za naruszenie przepisów o czasie pracy grozi kara grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł (art. 281 § 1 pkt 5 K.p.).
Udzielanie równoważnego odpoczynku
„(…) równoważny okres odpoczynku powinien być udzielany bezpośrednio po ostatnim okresie wykonywania pracy w danej dobie (która narusza odpoczynek dobowy) w wymiarze, który dopełni okres odpoczynku po zakończeniu pracy do 11 godzin. Oznacza to, że pracownik będzie mógł podjąć pracę w następnej dobie dopiero po upływie kolejnych 11 godzin od zakończenia pracy w poprzedniej dobie. (…)”.
Stanowisko Departamentu Prawa Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (znak pisma: DPR-III-079-575/TW/07)
„W razie skrócenia odpoczynku dobowego w danej dobie udzielenie równoważnego odpoczynku polega na przedłużeniu 11-godzinnego odpoczynku w innej dobie, o tyle godzin, o ile został on skrócony”.
Opinia Głównego Inspektoratu Pracy (znak pisma: GNP/401/4560-461/07/PE)
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 2020 r. poz. 1320)
źródło: Gazeta Podatkowa nr 42
